Publications - Kontoulis Ilias ΚΟΝΤΟΥΛΗΣ Η., Ο εικονογραφικός κύκλος του προφήτη Ηλία στη Μονή Φιλανθρωπηνών. Μια ερμηνευτική προσέγγιση, Δωδώνη, τ.λδ΄, Ιωάννινα 2006. 20/03/2006   Πρόκειται για δημοσίευση στηριζόμενη σε Ανακοίνωση, περίληψη της οποίας παρατίθεται ανωτέρω ΚΟΝΤΟΥΛΗΣ Η., Τα λοιμώδη νοσήματα στο Βυζαντινό Κόσμο. Τρόποι αντιμετώπισής τους όπως προκύπτουν από τις Πηγές, Αρεταίος, τ. θ΄, τεύχ. 33ο , Αθή 12/03/2005   Η αναγνώριση ενός μεταδοτικού νοσήματος προκύπτει από τις λεπτομερειακές περιγραφές που παραδίδουν οι σύγχρονοι των γεγονότων βυζαντινοί ιστορικοί και όχι από την χρήση του όρου «λοιμός» ο οποίος χαρακτηρίζει την σοβαρότητα των αποτελεσμάτων μιας ασθένειας στο σύνολο μιας ευλόγου σε μέγεθος -κατά την κρίση του εκάστοτε συγγραφέα-- πληθυσμιακής ομάδας. Φαίνεται έτσι η χρήση του όρου «λοιμός» να ακολουθεί την προχριστιανική ιατρική παράδοση όπως αυτή εκφράστηκε από τον Γαληνό. Τα αίτια που μπορούν να ευνοήσουν τις συνθήκες ανάπτυξης μιας λοιμώδους νόσου εντοπίζονται πρωτίστως στις συνθήκες διαβίωσης, την καθαρότητα του πόσιμου νερού, την ποιότητα του γάλακτος, την γεωγραφική θέση μιας πόλης, το κλίμα και την γενικότερη προληπτική υγιεινή απέναντι σε πιθανές εστίες μόλυνσης, την έλλειψη καθαρής και ανανεώσιμης ατμόσφαιρας και την ύπαρξη υγρασίας, στασίμων και ελώδων υδάτων. Φαίνεται επίσης ότι η ευκολία μετάδοσης ενός λοιμώδους νοσήματος συνδέεται με την ατμόσφαιρα, τον αέρα που αναπνέουν ασθενείς και μη. Η τοποθέτηση αυτή δεν διαφέρει από αντίστοιχη θέση του Ιπποκράτη  Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή η ύπαρξη «μοχθηρών αναθυμιάσεων» εμπεριέχει έναν διπλό κίνδυνο: εάν η ατμόσφαιρα έχει υγρασία ο αέρας είναι «θολερός και παχύς καντευθεν βαρύτερος και δυσκίνητος (…) των κατά τα όρη εξοχων κωλυουσών αυτου την μετάστασιν». Έτσι εμποδίζεται η διάδοση του μολυσματικού αέρα αλλά καταδικάζεται τρόπον τινά η συγκεκριμένη περιοχή. Εάν η υγρασία φύγει ή φυσήξει άνεμος η προβληματική περιοχή λυτρώνεται αλλά το πρόβλημα μεταφέρεται. Γι’ αυτό ο Επιφάνιος (ήδη από τον δ΄αι.) είχε θεωρήσει γενικά την «αρχήν του έαρος ως αρχήν των παθων». Εννοείται ότι οι συνεχείς εναλλαγές ξηρότητας και υγρασίας προκαλούν έναν συνδυασμό των παραπάνω προβλημάτων και είναι ανεπιθύμητες. Η σημασία της γενικότερης πρόληψης αναγνωρίζεται: ο Μ. Βασίλειος συμβουλεύει ότι «επί των λοιμικών νοσημάτων οι των σωμάτων θεραπευταί τους υγιαίνοντας τοις προφυλακτικοις βοηθήμασιν ασφαλίζονται». Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται και στην εμπειρική αναγνώριση σημείων που προδικάζουν το επερχόμενο ξέσπασμα της ασθένειας ώστε να οργανωθεί καλύτερα η άμυνα απέναντί της. Επιπρόσθετα προτείνεται προληπτική λήψη διαφόρων συχνά εξαιρετικά πολύπλοκων στην παρασκευή τους φαρμακευτικών σκευασμάτων.  Την λογική της αποτροπής υπηρετούσε και η νομοθεσία με την θέσπιση  υγειονομικών κανονισμών που αφορούσαν την ύδρευση και την αποχέτευση, τη δημιουργία δεξαμενών, αποχωρητηρίων κλπ. Επίσης είχε θεσπιστεί σειρά πολεοδομικών περιορισμών ώστε να εξασφαλίζεται υγιεινό περιβάλλον διαβίωσης, όπως ο απρόσκοπτος αερισμός του συνόλου των οικημάτων. Στο ενδεχόμενο τώρα εκδήλωσης κάποιας λοιμώδους ασθένειας σημαντικότατος παράγων είναι κατ’ αρχήν η αναγνώριση του νοσήματος καθώς η λεπτομερής παρατήρηση οδηγεί στην ορθή διάγνωση.  Η θεραπεία έχει δυο σκέλη που αλληλοσυμπληρώνονται: την φαρμακευτική αγωγή και την κατάλληλη ανά περίπτωση δίαιτα με επιδίωξη τον καθαρισμό . του γαστρεντερικού συστήματος. Είναι προφανές ότι ασκείται γενικά η αρχαιότερη ιατρική χωρίς ουσιαστικές αλλαγές με γνώμονα πάντως την αποτελεσματικότητα των επιμέρους πρακτικών (τουλάχιστον μέχρι και τον ζ΄αι.) όπως η φλεβοτομή για την θεραπεία ασθενούς που έχει ήδη νοσήσει.  Προφανώς κοντά στην πρακτική προσέγγιση της αντιμετώπισης των λοιμωδών νοσημάτων υπήρχε και η πνευματική. Στην (διαχρονική) ανθρώπινη λογική η ασθένεια και κυρίως η σοβαρή πάθηση συχνά εκλαμβάνεται ως τιμωρία που επιβάλλεται από το Θεό. Η ειλικρινής, η έμπρακτος μεταμέλεια αίρει το αίτιο της ποινής, την ασθένεια. Η όποια αντιπαράθεση της θρησκείας στην άσκηση της ιατρικής, πήγαζε από το γεγονός ότι ακόμα και μετά τον στ΄αι. αρκετοί χριστιανοί  αντιμετώπιζαν με φόβο και απέχθεια την δημοφιλέστερη ειδωλολατρική επιστήμη, την ιατρική. Αυτή η στάση κυρίως κωδικοποιείται μέσα από την ανάπτυξη της φιλολογίας που αφορά τις θαυματουργές θεραπείες των Αγίων Αναργύρων (σε αντιδιαστολή προς την αποτυχία της «συμβατικής» ιατρικής). Ωστόσο δεν θα πρέπει να υπερεκτιμούμε αυτήν την αντιπαλότητα: οι Άγιοι Ανάργυροι ήταν και οι ίδιοι ιατροί (ακολουθούσαν δηλαδή και συμβατικές μεθόδους θεραπείας)· επίσης παρά τις αναπόφεκτες διαφορετικές προσεγγίσεις των Πατερικών Κειμένων θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι οι ηγήτορες της Εκκλησίας στην μεγάλη τους πλειοψηφία αντιμετώπισαν με ενθουσιασμό την ιατρική ως ενσάρκωση της φιλανθρώπου δράσεως, γεγονός που αναγνωρίζεται στην υποστήριξη εκ μέρους τους της δημιουργίας νοσοκομείων, στα οποία ενσυνειδήτως το ζητούμενο ήταν η συνένωση των εντολών του Χριστού με τους νόμους της κοσμικής ιατρικής.   ΚΟΝΤΟΥΛΗΣ Η., Η εξέλιξη της εικονογραφίας του προφήτη Ηλία, Ιωάννινα 2003, Διδακτορική Διατριβή, σσ.520, εικ.1-473. 10/12/2003   Η προβληματική του παρόντος πονήματος εστιάστηκε: στην εξέλιξη της τυπολογίας των διαφόρων παραστάσεων που σχετίζονται με τον προφήτη και πως αυτή εκφράστηκε εικονογραφικά, στην σημασία που αυτές λαμβάνουν στη συνολική διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, με παράλληλη προσπάθεια ερμηνείας των θεολογικών προσεγγίσεων και της αλλαγής καλλιτεχνικών προτύπων που αποτυπώνονται στην απεικόνιση μιας συγκεκριμένης παράστασης. Έτσι σ’ ένα πρώτο μέρος παρουσιάστηκαν συγκριτικά οι πηγές που αναφέρονται στον προφήτη Ηλία. Οι αναφορές αυτές δεν περιορίζονται μόνο στα αποσπάσματα της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης αλλά επίσης στα Απόκρυφα Κείμενα όπως και σε έργα των Πατέρων της Εκκλησίας. Η κατάδειξη του ρόλου του προφήτη μέσω των Πατερικών Κειμένων εξηγεί τόσο την έκταση της λατρείας του, όσο και τη συχνότητα και τους συμβολισμούς παραστάσεων που αναφέρονται σε δραματοποιημένα γεγονότα του βίου του και οι οποίες κάποτε αντανακλούν τις κατά τόπους παραδόσεις που αφορούν την λατρεία του Ηλία. Στη συνέχεια εξετάστηκαν οι παραστάσεις που σχετίζονται με τον βίο του προφήτη, ταξινομημένες χρονολογικά και κατά θέμα στα μικρογραφημένα χειρόγραφα, στην εντοίχιο ζωγραφική και στη φορητή εικόνα σε όλο το μήκος της Βυζαντινής τέχνης. Η προσπάθεια εστιάστηκε στην διερεύνηση αντιπροσωπευτικών παραστάσεων κάτω από το πρίσμα πολιτιστικών επιρροών αλλά και διαφόρων ιδεολογικών ρευμάτων (Κλασικισμός, Ανθρωπισμός, Ησυχασμός). Όπου ήταν εφικτό, επιχειρήθηκε μια συγκριτική προσέγγιση των διαφόρων «Σχολών» ή τοπικών ιδιωμάτων, που αναπτύχθηκαν στην επαρχία σε στενή ή χαλαρότερη σχέση με τις επικρατούσες τάσεις της μητρόπολης - νομοτελειακό αποτέλεσμα της πολιτικής εξασθένησής της. Αναπόφευκτα επεκταθήκαμε και σε παραστάσεις εκτός των πολιτικών ορίων του Βυζαντίου, που όμως ανήκουν στην πολιτιστική του σφαίρα επιρροής, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την Ρωσική παράδοση όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από τις Σχολές του Pskov, Novgorod, Yaroslavl. Επίσης σε Παλαιστίνη, Σικελία και Γεωργία των Μεσοβυζαντινών και Υστεροβυζαντινών Χρόνων. Ο αυξανόμενος αριθμός των παραστάσεων από τη Μεταβυζαντινή Περίοδο μας επέτρεψε ασφαλέστερα να αναγνωρίσουμε τις επιβιώσεις της Μακεδονικής Σχολής, την βαρύνουσα παρουσία των Κρητών (και τον δρόμο που αυτοί χαράζουν κυρίως κατά τον ιστ΄αι.), τα εργαστήρια της Ηπείρου, της Πελοποννήσου, της βόρειας Βαλκανικής, Ρωσίας και την όψιμη άνθιση της Μελκίτικης τέχνης, τα ίχνη της παρακμής των τελευταίων αιώνων και ακόμα την εντεινόμενη εισβολή δυτικότροπων στοιχείων που θα κορυφωθεί με την πλημμυρίδα των λιθογραφιών, ως τα μέσα του ιθ΄ αι. Στην συνέχεια εξετάστηκαν παραστάσεις που περιλαμβάνουν περισσότερα του ενός επεισοδίων της ζωής του προφήτη αρχίζοντας από τον πρώτο γνωστό κύκλο αυτό της συναγωγής της Doura-Europos και τις ανάλογες παραστάσεις των χειρογράφων. Και εδώ το διαθέσιμο υλικό από τους Υστεροβυζαντινούς Χρόνους και εξής επιτρέπει, κατ’ αρχήν την εξέταση των κύκλων του βίου του προφήτη που εντοπίζονται στην εντοίχιο ζωγραφική και στη συνέχεια την εξέταση των αντιστοίχων συνθέσεων στις φορητές εικόνες, οι οποίες κατανέμονται σε δύο μέρη: σ’ αυτές που εικονογραφούν τα επεισόδια εντός πλαισίων και σ’ αυτές που επιλέγουν την συνεχή διήγηση σε ενιαίο βάθος των συμβάντων.  Σ’ ένα τρίτο μέρος ερευνήθηκε η παρουσία του Ηλία σε παραστάσεις που σχετίζονται με εδάφια της Καινής Διαθήκης και οι οποίες αφορούν την συμμετοχή του στην εικονογράφηση της Μεταμόρφωσης κατά κύριο λόγο αλλά και στον εικονογραφικό κύκλο της Αποκάλυψης.   Σε τέταρτο μέρος εξετάστηκε η παρουσία του προφήτη Ηλία στην υπόλοιπη ορθόδοξη εικονογραφία ως μεμονωμένη μορφή ή ως συμμετέχων σε συνθέσεις που δεν σχετίζονται άμεσα τουλάχιστον με αναφορές των Διαθηκών στην δράση ή την παρουσία του. Ως μεμονωμένη θεωρήσαμε την ολόσωμη ή στηθαία απεικόνιση του προφήτη, που δίνει την αίσθηση της αυτοτελούς παρουσίας ακόμα κι αν ο καλλιτέχνης την εντάσσει σε ευρύτερα σύνολα όπως στο χορό των προφητών στο τύμπανο των τρουλλέων εκκλησιών. Περάν της εντοιχίου ζωγραφικής αυτού του είδους οι παραστάσεις εξετάστηκαν ξεχωριστά στις μικρογραφίες και στις φορητές εικόνες. Η ποικιλομορφία των συνθέσεων που αναπτύσσονται ειδικά στην φορητή εικόνα, κατέστησε δελεαστικό έναν περαιτέρω διαχωρισμό βάσει της συμμετοχής του Ηλία σε ομίλους ιερών (και άλλων) προσώπων που μετέχουν σε παραστάσεις που έχουν την μορφή δέησης ή σε ομάδες προσώπων που περιβάλλουν ένα κεντρικό θέμα. Συχνά το κεντρικό αυτό θέμα σχετίζεται με την Θεοτόκο, γεγονός που προϊδέαζε για την συμμετοχή του προφήτη Ηλία στις συνθέσεις Άνωθεν οι προφηται, Ρίζα του Ιεσσαί, Επί σοι Χαίρει και Ζωοδόχος Πηγή· παραστάσεις που αναφέρονται στην Μητέρα του Θεού και στις οποίες η συμμετοχή του Ηλία εξετάστηκε ξεχωριστά.  Στα ανωτέρω θέματα προσθέσαμε και την παρουσία του Ηλία σε παρατακτικά απεικονιζόμενους ομίλους ιερών προσώπων (σε συνθέσεις δηλαδή που προέρχονται από την εικονογραφία των μηνολογίων) καθώς και στις Τοπογραφίες του Όρους Σινά και της Παλαιστίνης. Καταληκτικά και στηριζόμενοι στα επιμέρους συμπεράσματα των σχετικών κεφαλαίων μπορούμε να πούμε ότι: Εικονογραφικά η μοναδική  εξωβιβλικής προέλευσης σκηνή την οποία τουλάχιστον εμείς επισημάναμε, αναφέρεται στο όραμα του Σωβάκ για  τη γέννηση του προφήτη όπως το περιγράφει ο Ψευδο Επιφάνιος. Είναι δε εμφανές το γεγονός ότι σε αντίθεση με τη Δυτική Εκκλησία και τον Ιουδαϊσμό, Αποκαλυπτικά κείμενα ελάχιστα έως καθόλου έχουν επιδράσει επί της εικονογραφίας του Ηλία και τούτο φαίνεται από τον ελάχιστο αριθμό -και όψιμα- παραστάσεων που αναφέρονται άμεσα στον αποκαλυπτικό του ρόλο (κάτι που δεν σημαίνει και υποβάθμιση του Αποκαλυπτικού του ρόλου). Η διασπορά του συνόλου των παραστάσεων που αφορούν μεμονωμένα επεισόδια αλλά και εκείνων των συνθέσεων που περιλαμβάνουν περισσότερα του ενός επεισόδια ταυτίζεται θα έλεγα με την γεωγραφική διάδοση της βυζαντινής Τέχνης. Η αναζήτηση ενδεχόμενης υπεροχής κάποιας παράστασης ή τύπου παράστασης έναντι των υπολοίπων για το σύνολο των εδαφικών ενοτήτων  που αποτέλεσαν τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ή βρέθηκαν στην πολιτιστική σφαίρα επιρροής της δεν είναι δυνατή υπό την έννοια της εξαγωγής ασφαλών συμπερασμάτων. Ωστόσο για ορισμένες περιπτώσεις τούτο είναι εφικτό εξαιτίας του μεγάλου αριθμού συγκεκριμένων παραστάσεων που προέρχονται από ορισμένο γεωγραφικό χώρο και του συνδυασμού τους με λατρευτικές συνθήκες του προφήτη που τελικά εννοούσαν κάποιο «τυπικό αναφοράς» στον Ηλία (επί παραδείγματι στην συντριπτική πλειοψηφία των σιναϊτικών εικόνων επιλέγεται το επεισόδιο της διατροφής του Ηλία από τον κόρακα ως αντιπροσωπευτική παράσταση του προφήτη ενώ στην Μελκίτικη τέχνη ιδιαίτερα δημοφιλής είναι η θυσία στο Κορμύλιο όρος και η συνακόλουθη σφαγή των προφητών του Βαάλ). Στην Ρωσία, ιδιαίτερα στις περιοχές των πόλεων Novgorod και Pskov θα μπορούσε κανείς να υποθέσει την υπεροχή της ιστόρησης της ανάληψης και για καθαρά καλλιτεχνικούς λόγους που συνδέονται με την αισθητική του μέσου ρώσου (η διηγηματικότητα του επεισοδίου, η εκτεταμένη χρήση του κόκκινου χρώματος που περιγράφει το ένπυρρο νέφος). Επίσης επισημαίνεται η χρήση συμβολικών αντικειμένων που εντείνεται στην ρωσική τέχνη (χωρίς να είναι εφεύρημά της) την περίοδο ιε΄-ιστ΄ αι. Η χρήση αυτή των συμβολισμών επισέρχεται στα μεμονωμένα επεισόδια υπενθυμίζοντας εμμέσως τρίτα γεγονότα του βίου του Ηλία. Φυσιογνωμικά η ενδιαφέρουσα μεταβολή επιχειρείται στην υποχώρηση των κλασσικών στοιχείων της μορφών (ζωγραφικότητα στο πλάσιμο, ευγενικό πάθος, φυσική ομορφιά) υπέρ μιας σοβαρής, ασκητικής μορφής με σκληρά χαρακτηριστικά που ανταποκρίνονταν στην τραχύτητα ενός αναχωρητή των ερήμων. Επιβιώνει επίσης επί μακρού και η ώριμη εμφάνιση δίπλα στην γεροντική (με λευκά μαλλιά και γένια) που εδραιώνεται. Η μηλωτή οπωσδήποτε είναι σημείο αναφοράς για τον προσδιορισμό εικονογραφικά του προφήτη. Είναι όμως ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι στην παράσταση της Μεταμόρφωσης ο ενδυματολογικός συνδυασμός των χιτώνα και ιματίου επιδεικνύει μια χαρακτηριστική επιβολή επί της μηλωτής και διατηρείται σε μεγάλο βαθμό και στους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής Τέχνης όπου η κατάσταση εμφανίζεται μοιρασμένη. Ίσως η δογματική σημασία της παράστασης που ευνοούσε την παγιοποίηση της σύνθεσης ν’ αποθάρρυνε ακόμα και τις μεταβολές σε τριτεύοντα στοιχεία όπως η ενδυμασία του Ηλία.  Διαφοροποιήσεις βασικά επισημάνθηκαν στην παράσταση της ανόδου του προφήτη στον ουρανό εξαιτίας των δύο διαφορετικών τύπων απόδοσης του άρματος της κατά μήκος και της μετωπικής. Ο Ηλίας στην παράσταση της διατροφής του στην έρημο, διαμορφωμένης ήδη σε πρώιμη εποχή στην στάση του σκεπτόμενου φιλόσοφου και οριστικοποιούμενος στην αποτύπωση του από την κρητική τέχνη του ιε΄ αι., δεν γνωρίζει διαφοροποιήσεις. Η πρόσδεση του με το Ησυχαστικό κίνημα ήταν ένας βασικός λόγος αποκρυστάλλωσης της συγκεκριμένης στάσης του προφήτη. Η συνύπαρξη των «δημοφιλών» παραστάσεων, του άρματος και της διατροφής του προφήτη από τον κόρακα δημιουργούσε πρόβλημα αιτιολόγησης  εάν η συμβολική τους χρήση ήταν διαφορετική Εάν πάλι οι διαχωριστικές γραμμές ήταν εντελώς ασαφείς, το κριτήριο μπορούσε  να είναι κατά βάση αισθητικό; Αν δε η αλήθεια βρισκόταν κάπου ανάμεσα, η τυχόν βαθμιαία αλληλοκάλυψη στον συμβολισμό μήπως δημιούργησε προϋποθέσεις (μερικού βεβαίως) εκτοπισμού της μιας από την άλλη παράστασης; Η παράσταση της θριαμβευτικής ανόδου του Ηλία στους ουρανούς ως ήδη εξηγήσαμε παραπέμπει ευθέως σ’ ανάλογες δοξαστικές παραστάσεις (σ’ ανάλογο άρμα ανέβηκε υπενθυμίζω και ο Χριστός σε Παλαιοχριστιανικά μνημεία). Άρα πρέσβευε έναν θρίαμβο, αυτόν του Αληθινού Θεού. Έτσι συνδέθηκε εξ αρχής με την βεβαιότητα της Ανάστασης, ερμηνεία που παρέμεινε η βασική δικαιολογητική βάση της παράστασης τόσο σε πρωτοχριστιανικά μνημεία, όσο και σε βυζαντινούς και Μεταβυζαντινούς ναούς, παρικά παρεκκλήσια και μοναστήρια. Προοδευτικά η σημασία της παράστασης διευρύνθηκε πέραν του εσχατολογικού και χριστολογικού συμβολισμού λειτουργεί ως συμβολισμός του βαπτίσματος (Paris G 510 fol. 264),  συνδυάζεται με σκηνές που προεικονίζουν την Θεοτόκο ως σύμβολο ο ίδιος και προάγγελος της Ενσάρκωσης, χρησιμεύει ως μοναστικό υπόδειγμα στους ασκητεύοντες. Αυτή η τελευταία επιδίωξη της παρουσίας του Ηλία με την ιδιότητα του αναχωρητή και του προπάτορα του μοναχισμού σταθερά προβάλλεται από την παράσταση της διατροφής του στην έρημο από τον (ή τους κόρακες). Και τούτο ερμηνεύει την πολύ συχνή παρουσία αυτού του θέματος σε μοναστηριακούς χώρους. Η παράσταση όμως έτυχε και της αναγνώρισης ευχαριστιακού συμβολισμού με την τοποθέτησή της στο διακονικό και σωτηριολογικής ερμηνείας (Baltimore Cod W733, νεκρικό παρεκκλήσι στη Maldovita). Είναι λοιπόν φανερό ότι οι ερμηνείες των δύο παραστάσεων σε κάποιο βαθμό αλληλοκαλύπτονται. Τούτο όμως δεν μπορεί να οδηγήσει σε εικασίες για τον αν αυτό μεταφράζεται και στον παραμερισμό σε κάποιο βαθμό της μιας βασικής παράστασης από την άλλη. Ίσως μόνο στα ψαλτήρια μπορούσε να υποθέσουμε μια υποκατάσταση της σκηνής της ανόδου από αυτή της διατροφής από τον κόρακα, -άρα και μια γενικότερη πρόοδο της αποδοχής της συγκεκριμένης παράστασης- μόνο γιατί στα ψαλτήρια που η οργανική σύνδεση κειμένου και απεικόνισης είναι συχνότατα ανύπαρκτη, παρατηρείται η εμφάνιση της σκηνής της διατροφής στην έρημο αντί αυτής της ανόδου, που φαίνεται ότι αρχικά να μονοπωλούσε το ενδιαφέρον. Η αδυναμία αναγνώρισης υπεροχής κάποιας βασικής παράστασης μέσω της συμβολικής της ερμηνείας, επιτείνεται και από το γεγονός ότι και με τις δευτερεύουσες παραστάσεις σκηνών του βίου του Ηλία δεν διατηρούνται στεγανά. Στην ανάσταση του υιού της χήρας είναι προφανές ο σωτηριολογικός της συμβολισμός. Η διατροφή του προφήτη από τον άγγελο παραπέμπει σε ευχαριστιακή ερμηνεία, ενώ η διάβαση του Ιορδάνη και η επακόλουθη ανάληψη του Ηλία δεν συνδέεται μόνο με την πράξη της βαπτίσεως αλλά και την λειτουργία της ως μέσου που οδηγεί προς την Σωτηρία. Ανάλογες ερμηνείες λαμβάνει και η μεμονωμένη παρουσία του προφήτη καθώς συμμετέχει σε νεκρικό πρόγραμμα κοιμητηριακών ναών, αποκτά ευχαριστιακό συμβολισμό και χρησιμοποιούνται επίσης ως υπόδειγμα μοναχισμού. Ακόμα συνδέεται με την προστασία της αγροτικής κυρίως καθημερινότητας, ιδιότητα την οποία συναντήσαμε πολλές φορές -κυρίως στις ρωσικές- φορητές εικόνες σε σύνολα ιερών προσώπων στα οποία μετέχει και ο Ηλίας και τα οποία συνδέονται με την προστασία συγκεκριμένων επαγγελματικών ομάδων ή αγροτικών δραστηριοτήτων. Ως εξηγήθηκε στο οικείο κεφάλαιο, η εικονογραφία της συμμετοχής του Ηλία σε αποκαλυπτικές παραστάσεις είναι όψιμη και σπάνια. Το αντιστρόφως ανάλογο συμβαίνει όσον αφορά την Αποκαλυπτική ερμηνεία των ήδη αναφερθέντων παραστάσεων, που συνδυάζονται με την Άνοδο του Σταυρού, με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, με τον Ενώχ, με τον αρχάγγελο Μιχαήλ, με την γειτνίαση με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Ήδη αναφερθήκαμε στην συμμετοχή του Ηλία σε ομάδες πολυπληθείς ή όχι ιερών προσώπων για πολύ συγκεκριμένους λόγους (προστασίας στην καθημερινή αβεβαιότητα, μεσιτείας για κάποιο σκοπό π.χ. μακροημέρευση ενός βασιλέως, ενός μοναστηρίου ή των κτητόρων ενός ναού. Σ’ αυτές τις συνθέσεις ιερών προσώπων αναπόφευκτα έχει μια κοινή παρουσία σ’ έναν μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό με τα πρόσωπα. Η παρατήρηση αυτή δεν αφορά συγκεκριμένες παραστάσεις όπως τον χορό των προφητών στο τύμπανο των τρουλλέων εκκλησιών (με προεξάρχουσα συντροφική μορφή στον Ηλία τον μαθητή του Ελισαίο) ή τις παραστάσεις με επίκεντρο λατρευτικούς ύμνους που αφορούν την Θεοτόκο. Η αναφορά γίνεται για πρόσωπα με τα οποία ο προφήτης συνυπάρχει ανεξαρτήτως των παραστάσεων. Η πρώτη τέτοια μορφή είναι ο Μωϋσής. Η σύνδεσή τους είναι πολλαπλή: είναι οι δύο προφήτες που εμφανίζονται στην Μεταμόρφωση ένθεν και ένθεν του Χριστού, είναι οι δύο μορφές της Π. Διαθήκης που αξιώθηκαν Θεοφανείας, η δε κορυφαία αυτή στιγμή του βίου τους λαμβάνει χώρα στο ίδιο μέρος: στον ορεινό όγκο του Σινά. Η δεύτερη  μορφή με την οποία συνδέεται ο Ηλίας είναι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Η σχέση τους πηγάζει τόσο από την Καινή Διαθήκη όσο κι από την Πατρική φιλολογία που καθιστά τους δύο άνδρες προεικονίσεις του Ιησού και προπάτορες του μοναχισμού. Τέλος ο Ηλίας σχετίζεται με την Θεοτόκο με βασικό συνδετικό λόγο την προεικόνιση του Ιησού από τον προφήτη, δηλαδή την προεικόνιση της Σάρκωσης. Πέραν των ρωσικών φορητών εικόνων, όπου υπό την σκέπη της εμφανίζεται μετωπικός ο προφήτης ή της εντυπωσιακής στοίχισης του Ηλία (και Προδρόμου) αριστερά και δεξιά της Ζωοδόχου Πηγής, είναι η συχνή παρουσία του Ηλία στο σύνολο σχεδόν των παραστάσεων που αφορούν την Θεοτόκο και μάλιστα σε περίοπτη θέση, γεγονός που πιστοποιεί τον ιδιαίτερο δεσμό του προφήτη προς αυτήν. ΚΟΝΤΟΥΛΗΣ Η., Ο προφήτης Ηλίας στη Ρωσική Εικονογραφία του 15ου – 16ου αιώνα, Κληρονομία, τ.35, τευχ.Α΄-Β΄, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών 18/02/2003   Πρόκειται για δημοσίευση στηριζόμενη σε Ανακοίνωση, περίληψη της οποίας παρατίθεται ανωτέρω. KONTOULIS ELIE, La representation de l’ ascension du prothète Élie dans l’ art Chretien d’ Orient, Mémoire pour l’ obtention du D.E.A., Paris 1996. 14/10/1996   Το επεισόδιο της ενπύρρου ανάβασης στον ουρανό του προφήτη Ηλία πάνω σε άρμα ιστορείται κατά βάση με δύο τρόπους που αφορούν τον τρόπο απόδοσης του άρματος: στην πρώτη περίπτωση αυτό απεικονίζεται κατά μήκος ενώ στη δεύτερη περίπτωση απεικονίζεται μετωπικά . Κατά συνέπεια η εργασία αυτή κλίθηκε να ανιχνεύσει τα κριτήρια επιλογής του ενός ή του άλλου τύπου απόδοσης της σκηνής, τους πιθανούς συμβολισμούς που υποκρύπτουν και την όποια εξελικτική πορεία των συμβολισμών αυτών σε σχέση πάντα με τις ιστορήσεις του θέματος. Για το σκοπό αυτό αρχικά διερευνήθηκαν Πατερικά Κείμενα ώστε να ανιχνευτούν οι συμβολικοί συνειρμοί του θέματος. Επίσης διερευνήθηκε το φιλοσοφικό, ιδεολογικό πλαίσιο ανάλογων προχριστιανικών θεμάτων  ώστε να επισημανθούν και να αιτιολογηθούν πιθανά δάνεια.        Κατόπιν διερευνήθηκε η ιστόρηση της παράστασης (πλην της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου που εξετάστηκε σε ενιαίο κεφάλαιο εξαιτίας των ιδιαιτεροτήτων που παρουσιάζει) με χρονολογική σειρά πρώτα στα χειρόγραφα, κατόπιν στην εντοίχιο, στις φορητές εικόνες, λιθογραφίες  αλλά και σε τρίτα λατρευτικά ή μη αντικείμενα. Χρονολογικά φαίνεται η μετωπική παράσταση να υπερισχύει προοδευτικά από τους Μεσοβυζαντινούς Χρόνους αλλά χάνεται οριστικά στις αρχές του ιη΄αι. προς όφελος της κατά μήκος απόδοσης του άρματος. Η παραπάνω διαπίστωση αμβλύνεται από τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις: την αυξανόμενη αποδοχή του μετωπικού άρματος στην Βυζαντινή επικράτεια δεν συμμερίζεται η Ρωσία. Επιπρόσθετα σημειώνονται επιβιώσεις στοιχείων τοπικού χαρακτήρα όπως το άρμα με τον ένα τροχό στην περιοχή της Ν.Α. Μεσσογείου. Οι τάσεις όμως προς την σχηματοποίηση, την διακοσμητικότητα και την άκριτη εισαγωγή δυτικότροπων αλλά και μουσουλμανικών στοιχείων στους τελευταίους Μεταβυζαντινούς αιώνες είναι κοινές. Ερμηνευτικά στους Μεσοβυζαντινούς κυρίως αιώνες είναι πιθανό επειδή η μετωπική παράσταση είναι λιγότερο διηγηματική άρα εκ προοιμίου εμφανίζεται περισσότερο ως συμβολική απεικόνιση, να αντιμετωπίστηκε ως φορέας  έκφρασης συγκεκριμένων δογματικών εννοιών: έτσι η μετωπική παράσταση συνδέεται με κοιμητηριακούς χώρους με τον προφήτη ως προεικόνιση του Ιησού και της Αναστάσης. Αντίθετα η προτίμηση αυτή δεν επιβεβαιώνεται σε παραστάσεις που πραγματεύονται  τον Αποκαλυπτικό ρόλο του προφήτη Ηλία.

Pages: 1

Personal Information

Announcements

Research

Publications

Courses / Schedule